Toneel

De VSCD Toneelprijzen hebben een rijke historie. In 1955 werden de Louis d’Or en de Theo d’Or voor het eerst uitgereikt. Deze prijzen zijn de afgelopen jaren uitgegroeid tot de belangrijkste toneelprijzen van Nederland. Ze zijn vernoemd naar de grote, negentiende-eeuwse acteur Louis Bouwmeester en actrice Theodora Mann-Bouwmeester. Tot 2023 waren de Toneelprijzen als volgt ingedeeld:

Overzicht toneelprijzen
De uitreiking vindt plaats tijdens het Gala van het Nederlands Theater, als afsluiting van het Nederlands Theater Festival, in Internationaal Theater Amsterdam

• Louis d’Or - VSCD Toneelprijs voor de meest indrukwekkende dragende mannenrol.
• Theo d’Or - VSCD Toneelprijs voor de meest indrukwekkende dragende vrouwenrol.
• Arlecchino - VSCD Toneelprijs voor de meest indrukwekkende bijdragende mannenrol.
  
• Colombina - VSCD Toneelprijs voor de meest indrukwekkende bijdragende vrouwenrol.
• Proscenium - VSCD Toneelprijs voor de persoon/instantie/groep die een wezenlijke bijdrage heeft geleverd aan de regie, het decor, de kostumering, de dramaturgie, de muzikale ondersteuning (et cetera) van een toneelproductie of een wezenlijke bijdrage heeft geleverd aan de ontwikkeling van de podiumkunsten.

Prijswinnaars en juryrapport
- Prijsuitreiking Toneelprijzen 22-23: zondag 17 september 2023
- Juryrapport Toneelprijzen 2023
- Historisch overzicht winnaars Toneelprijzen
- Algemene Statuten VSCD jury's
- Appendix m.b.t. de Toneeljury

VSCD onderkent dat de Toneelprijzen een belangrijke symboolfunctie hebben. Het klassieke binaire genderonderscheid aanhouden, betekent ook een systeem in stand houden dat niet meer past in de veranderende tijd, waarin we als samenleving in transitie zijn over hoe we naar gender kijken (de ongelijkheid tussen mannen en vrouwen, de machtsstructuren daaronder, de emancipatie van het gehele genderspectrum, etc). Door de prijzen genderinclusief te maken, willen we bijdragen aan betere kansen voor mensen, ongeacht hun genderidentificatie.

De VSCD Toneelprijzen worden al sinds 1955 uitgereikt, daarom is gekeken hoe we enerzijds de historie kunnen behouden en anderzijds de prijzen genderinclusief kunnen maken. De naam Theo d’Or acht de VSCD het meest passend voor een genderinclusieve prijs, als afgeleide van Theodora Bouwmeester, een beroemde actrice uit de Nederlandse toneelgeschiedenis. Door deze afkorting sluiten we aan bij de geschiedenis van vrouwen, die jarenlang een minder gelijkwaardige positie in de podiumkunsten hebben gehad en zetten wij de lijn van winnaars van de Theo d’ Or voort.

Het aantal prijzen gaat van vier naar drie, maar het aantal nominaties per prijs gaat omhoog, van drie naar vier. Dat zijn nog steeds twaalf nominaties, waarmee we de breedte van het veld ruimte geven en juist bij de genomineerden de diversiteit in het theater te kunnen vieren. Wij hebben gemerkt dat genomineerd zijn zeer gewaardeerd wordt en zien de nominaties als een belangrijk moment om de prestaties op onze podia de welverdiende aandacht te geven. Zo geven we alle genomineerden met de bekendmaking en voor en tijdens het Gala van het Nederlands Theater hun momenten in de spotlights.

De andere VSCD Toneelprijzen, zoals de Proscenium-achter-de-schermen-prijs, de Mime/Performanceprijs, de Krekels voor het jeugdtheater en de oeuvreprijs, blijven daarnaast gewoon bestaan.

Het aantal substantiële rollen voor vrouwen bleef lang achter en ook was hun aandeel in de voorstellingen in tekst en speeltijd vaak kleiner. VSCD erkent dat dit geen gelijk speelveld is, maar tegelijk hebben we de laatste jaren de trend gezien dat er meer en grotere vrouwenrollen worden gespeeld. Wij willen deze trend aanjagen door de sector na te laten denken over genderonderscheid en -gelijkheid. De Toneelprijzen zijn het sluitstuk van de hele keten in de sector - van de schrijvers van toneelrollen tot de regisseurs die castingkeuzes maken - en de (statistische) ongelijkheid van vrouwen moet op alle niveau’s worden erkend en aangepakt. VSCD geeft met het genderinclusief maken van de prijzen aan dat er gelijke kansen moeten zijn, met ruime voor alle genderidentificaties en de Toneeljury zal de verhoudingen tussen rollen en gender voortdurend in hun overwegingen meenemen.

De Theo d’Or voor de meest innovatieve bijdrage aan het theaterveld is bedoeld voor personen op het podium, die op een bijzondere, innovatieve wijze vorm geven aan hun rol. Het is een open categorie, waarbij je kunt denken aan het gezamenlijk spelen van een rol, het doorbreken van genre-grenzen of het openbreken van het maakproces door makers die speler zijn en spelers die maker zijn. Het gaat om theatervormen waarvan we nu nog niet weten dat ze kunnen bestaan en de jury kan zeker in de beginfase van deze nieuwe prijs haar eigen invulling geven aan deze categorie. Een belangrijk aspect van deze prijs is dat het criterium ‘een minimum aantal speelbeurten op VSCD-podia’ wordt losgelaten, om ook spelers in andere en kleinere producties buiten de gebaande paden een kans te geven op een nominatie.

Het gaat bij alle VSCD-prijzen om de meest indrukwekkende prestatie. Deze kan betrekking hebben op uitvoerende kunstenaars, makers/bouwers, op het afgelopen seizoen of op een hele loopbaan, maar het gaat steeds om de prestatie of productie die de meeste indruk heeft gemaakt op de juryleden. Binnen de jury’s wordt de term voortdurend bevraagd en komt in de gezamenlijke discussies naar boven wat er per genre onder wordt verstaan. Het is een subjectief oordeel, ingebed in de vakkennis van onze juryleden.

De Prosceniumprijs is ook een Toneelprijs en wordt al sinds 1981 uitgereikt. Deze prijs is bedoeld voor die persoon, instantie of groep, die naar het inzicht van de jury een wezenlijke bijdrage geleverd heeft aan regie, decor, kostumering, dramaturgie, muzikale ondersteuning et cetera binnen het Nederlands theater. Het gaat dan specifiek om de mensen die niet op het toneel staan, maar op een andere wijze (creatief of organisatorisch) achter de schermen bijdragen aan de voorstellingen. Het verschil met de Theo d’Ors voor de acteurs benadrukken we door voortaan achter-de-schermen toe te voegen in alle communicatie.

De Nederlandse Toneeljury bestaat uit 9 personen uit het vakgebied en zij beslissen gezamenlijk over de nominaties. Gedurende het hele seizoen zien zij zo veel mogelijk voorstellingen en wordt er regelmatig vergaderd om de voorstellingen te bespreken en de longlist samen te stellen. De juryleden bezoeken de voorstellingen die op de longlist staan en daaruit worden aan het eind van het seizoen de nominaties voor de Theo d’Ors bepaald, op basis van hun professionele oordeel over de acteerprestaties, met als voornaamste criterium het begrip indrukwekkend.

VSCD en het Nederlands Theater Festival vragen gezamenlijk personen uit de theatersector om in de jury plaats te nemen. Hierbij wordt veel aandacht besteed aan diversiteit, inclusie en regionale spreiding. Bovendien wisselt elk jaar een aantal juryleden, zodat er voldoende ruimte is voor een nieuw blikveld. In de Toneeljury zitten o.a. theaterdirecteuren, programmeurs, journalisten, dramaturgen en vakdocenten. Zie Jury's - Nederlands Theater Festival (tf.nl) voor de actuele samenstelling van de jury.

Alle voorstellingen van professionele gezelschappen en/of makers die een minimum aantal keer op de VSCD-podia zijn gespeeld, komen in aanmerking voor de VSCD-prijzen. Per genre is het aantal speelbeurten vastgelegd in de jurystatuten en appendices. Voor de innovatieprijs wordt soepeler omgegaan met het aantal speelbeurten, omdat juist in een ander circuit dan de (grotere) VSCD-podia ruimte is voor experiment en nieuwe theatervormen.

VSCD is eigenaar van de Toneelprijzen, zoals de Theo d’Ors, de Mime/Performance Prijs en de Zilveren en Gouden Krekels. VSCD is een vereniging en de eindverantwoordelijkheid voor de beslissing over de Toneelprijzen ligt bij het bestuur van VSCD middels een mandaat van de leden.

De verandering van de toneelprijzen valt onder de verantwoordelijkheid van de VSCD. NTF is de vaste partner van VSCD voor de uitreiking van de Toneelprijzen en organiseert het Gala van het Nederlands Theater. Ook is de Nederlandse Toneeljury als redactie werkzaam voor het Nederlands Theater Festival en bepaalt een deel van de selectie van voorstellingen die tijdens het festival worden getoond. Uit deze selectie wordt de Regieprijs gekozen: alleen deze prijs valt momenteel onder de verantwoordelijkheid van NTF.

Vanuit de Toneeljury is de discussie over de genderindeling van de Louis en Theo d’Or al enige jaren gaande. De corona-crisis heeft dit proces vertraagd, maar in 2022 zijn we vanuit VSCD een onderzoek gestart door onderzoeksbureau Blueyard, om in het veld te inventariseren welke standpunten er bestaan rondom het thema gender middels o.a. deskresearch, interviews en focusgroepen. Tijdens NTF 2022 is dit onderzoek gepresenteerd en is een aantal sessies in het NTF PRO-programma georganiseerd om het thema te bespreken met de sector. Daarna heeft Blueyard voor de VSCD een vervolgrapportage geschreven over de verschillende mogelijkheden om de opzet van de Toneelprijzen aan te passen. Het bestuur van VSCD en het bureau hebben een plan van aanpak geschreven om de veranderingen vorm te geven en dit is voorgelegd aan de leden tijdens de Algemene Ledenvergadering in mei 2023. Na goedkeuring zijn we de praktische details gaan uitwerken en is er in samenspraak met de Toneeljury gewerkt aan de uiteindelijke opzet van de Toneelprijzen. Deze is na het Gala van het Nederlands 2023 publiek bekend gemaakt en zal met ingang van het huidige theaterseizoen van toepassing zijn.

VSCD heeft zeven vakjury’s en geeft jaarlijks achttien prijzen uit, ook voor o.a. Mime/Performance, Dans, Cabaret en Klassiek Muziek. Alle andere VSCD-prijzen zijn altijd genderinclusief geweest en hebben een divers veld aan winnaars opgeleverd. In genres als het Jeugdtheater komt hieruit helemaal geen onderscheid voort, bij bijvoorbeeld Cabaret is het deelnemersveld overwegend mannelijk, maar ook daar komen vrouwelijke artiesten regelmatig aan bod bij de nominaties en winnaars.